โดย Pallas
กุมภาพันธ์ 2554

          ว่ากันว่าระบบปฏิทินของจีนเป็นปฏิทินที่เก่าแก่ที่สุดที่มีการใช้งานอย่างต่อเนื่องตั้งแต่โบราณกาลจนถึงปัจจุบัน และเชื่อว่าจะยิ่งทวีความสำคัญเพิ่มขึ้นไปอีกตามบทบาทของจีนที่มีต่อโลกมากขึ้นเรื่อยๆ อย่างไรก็ตาม ระบบปฏิทินของจีนนับว่าเป็นระบบที่ซับซ้อนมากกว่าระบบสากลที่ใช้โลกตะวันตกอยู่มาก เพราะเป็นการผสมผสานทั้งจันทรคติ, สุริยคติ และสูตรคำนวณต่างๆเข้าด้วยกัน ทำให้ไม่ง่ายนักที่จะทำความเข้าใจ

          ต้องออกตัวก่อนว่า ผมเองนั้นไม่ใช่ผู้เชี่ยวชาญด้านระบบปฏิทินจีนหรือโหราศาสตร์จีน แต่เขียนบทความนี้ขึ้นเพื่อบันทึกความเข้าใจของตนเองที่ได้อ่านตำราและบทความต่างๆ ผสมกับความรู้ความเข้าใจทางโหราศาสตร์ที่ผมร่ำเรียนมาอันเป็นระบบทางตะวันตกที่แตกต่างจากระบบจีนอย่างมาก เนื้อหาหลักๆของบทความนี้มาจากตำราชื่อ “The Complete Guide to Chinese Astrology: The Most Comprehensive Study of the Subject ever Published in the English Language” เขียนโดย Derek Walters พิมพ์ครั้งแรกเมื่อ ค.ศ. 1984 โดยอาจารย์พลังวัชร์ได้เอื้อเฟื้อแนะนำหนังสือเล่มนี้มาเมื่อ 2-3 ปีก่อน ดังนั้น หากผู้อ่านท่านใดมีข้อทักท้วงแนะนำประการใด ผมยินดีที่จะรับฟังอย่างยิ่ง และหากบทความนี้มีข้อผิดพลาดประการใด ก็ขอเรียนให้ทราบว่าเป็นความผิดพลาดของผมเองอันอาจเกิดจากความรู้ความเข้าใจที่ยังไม่ครบถ้วนนั่นเอง

          หน่วยใหญ่ที่สุดในระบบของจีนก็คือ มหายุค (epoch) ซึ่งมีระยะเวลายาวนาน 3,600 ปี แบ่งเป็น 60 วงรอบ (cycle) วงรอบละ 60 ปี โดยเพิ่งขึ้นวงรอบใหม่เมื่อ ค.ศ. 1984 เป็นการเริ่มต้นวงรอบที่ 18 ในมหายุคที่ 2 ตั้งแต่เริ่มประวัติศาสตร์ของจีนที่มีการบันทึกไว้

          ในแต่ละวงรอบ 60 ปี จะแบ่งเป็น 5 รอบ (Great Years) รอบละ 12 ปี ตรงรอบ 12 ปีนี้เองได้มีการกำหนดชื่อนักษัตรลงไปกลายเป็นปีนักษัตรที่เราทุกคนคุ้นเคยกันดี เริ่มต้นจาก ชวด ฉลู ขาล เถาะ มะโรง มะเส็ง มะเมีย มะแม วอก ระกา จอ กุน นั่นเอง

          ความแตกต่างที่เห็นได้อย่างชัดเจนระหว่างปฏิทินแบบตะวันตกกับปฏิทินแบบจีน ก็คือ ปฏิทินตะวันตกเป็นแบบสุริยคติ มีระยะเวลาแต่ละปีที่คงที่ มีการปรับแก้เพียง 1 วันทุกๆ 4 ปี โดยคำนวณจากปรากฏการณ์ระหว่างโลกกับดวงอาทิตย์ 

          ส่วนปฏิทินจีนนั้นเป็นการผสมผสานระหว่างจันทรคติและสุริยคติ เริ่มจากวันปีใหม่หรือวันตรุษจีนนั้นกำหนดจากจันทรคติ คือถือเอาวันอมาวสี (New Moon) หรือวันจันทร์ดับเป็นวันปีใหม่ จากนั้นใช้เดือนแบบจันทรคติ ก็คือมีข้างขึ้นข้างแรม ทำให้ในแต่ละเดือนประกอบด้วย 29 หรือ 30 วัน เพราะระยะห่างระหว่างอมาวสีเท่ากับ 29.53 วัน ซึ่งตรงนี้จะคล้ายกับปฏิทินแบบไทย ส่งผลให้ในแต่ละปีจะมีจำนวนวันน้อยกว่าปฏิทินตะวันตกอยู่ประมาณ 10 วัน ส่งผลให้ต้องมีการเพิ่มเดือนพิเศษ (อธิกมาส) เข้าไปในบางปี “เพื่อให้สอดคล้องกับสวรรค์” การบวกเดือนเพิ่มสำหรับปฏิทินจันทรคตินั้นจะต้องบวกเพิ่มเข้าไป 7 เดือนในแต่ละรอบ 19 ปี คำนวณตามสูตรที่รู้จักกันว่าวงรอบเมตอน (Metonic Cycle) แต่กติกาการบวกเดือนพิเศษของจีนนั้นไม่เหมือนของไทยที่จะบวกไปตอนเดือนแปดเสมอ ส่วนของจีนนั้น การใส่เดือนอธิกมาสจะใส่เพื่อให้วสันตวิษุวัต (Spring Equinox) อยู่ในเดือนที่ 2, ครีษมายัน (Summer Solstice) อยู่ในเดือนที่ 5, ศารทวิษุวัต (Autumn Equinox) และ เหมายัน (Winter Solstice) อยู่ในเดือนที่ 11 ทั้งนี้ จะไม่มีการบวกเดือนเพิ่มในเดือน 1, 11 และ 12 

          ความซับซ้อนของระบบปฏิทินดังกล่าวทำให้เกิดความผิดพลาดได้ไม่ยากนัก เช่นในยุคราชวงศ์ชิง มีการบวกเดือนเข้าไปอย่างผิดพลาดระหว่างปี ค.ศ. 1669-1813 จนต้องแก้ไขภายหลัง ไม่ต่างอะไรกับปฏิทินของไทยที่ยังมีความเห็นที่ไม่ลงตัวกันอยู่และเกิดข้อถกเถียงกันอยู่เสมอ

          แม้ว่าวันขึ้นปีใหม่และการบอกเดือนของจีนจะเป็นระบบจันทรคติ แต่จีนก็มีระบบปฏิทินบอกฤดูกาลที่อ้างอิงสุริยคติด้วย โดยกำหนดตามจุดเปลี่ยนฤดูกาลสำคัญ 4 จุดนั่นคือ วสันตวิษุวัต (Spring Equinox), ครีษมายัน (Summer Solstice), ศารทวิษุวัต (Autumn Equinox) และ เหมายัน (Winter Solstice)

          ปฏิทินระบบนี้ของจีนนั้นจะแบ่ง 1 ปีเป็น 24 ฤดูกาล (เจี๋ยชี่) แต่ละฤดูกาลก็มีระยะเวลาราว 15-16 วัน มีชื่อฤดูกาลทั้ง 24 ฤดูตามวงรอบเกษตรกรรม ถ้าเรามองในแง่มุมของโหราศาสตร์ตะวันตกแล้ว ถือว่ามีความเหมือนกันอย่างมาก เพียงแต่ของตะวันตกแบ่งเป็น 12 ราศี ส่วนของจีนแบ่งเป็น 24 ฤดู เราลองมาดูรายละเอียดกัน

ลำดับที่	ชื่อฤดู	ความหมาย	ตำแหน่งอาทิตย์ในจักรราศีตะวันตก	วันที่โดยประมาณ
1	ลี่ชุน	เริ่มต้นฤดูใบไม้ผลิ	กลางราศีกุมภ์	4 ก.พ.
2	หยี่ส่วย	ฝนเริ่มตก	ยกเข้าราศีมีน	19 ก.พ.
3	จิงเจ๋อ	สัตว์ตื่นตัวจากจำศีลหน้าหนาว	กลางราศีมีน	6 มี.ค.
4	ชุนเฟิน	วสันตวิษุวัต (กลางวันกลางคืนนานเท่ากัน)	ยกเข้าราศีเมษ	21 มี.ค.
5	ชิงหมิง	ปลอดโปร่ง แจ่มใส	กลางราศีเมษ	5 เม.ย.
6	กู่หยู่	ฝนช่วยให้ธัญญาหารเติบโต	ยกเข้าราศีพฤษภ	20 เม.ย.
7	ลี่เซี่ย	เริ่มต้นฤดูร้อน	กลางราศีพฤษภ	6 พ.ค.
8	เสี่ยวหม่าน	ธัญญาหารแตกหน่อ	ยกเข้าราศีมิถุน	21 พ.ค.
9	หมังจ้ง	ข้าวสาลีเริ่มสุก	กลางราศีมิถุน	7 มิ.ย.
10	เซี่ยจือ	ครีษมายัน (อาทิตย์ปัดเหนือสุด)	ยกเข้าราศีกรกฎ	21 มิ.ย.
11	เสียวซู่	เริ่มร้อน	กลางราศีกรกฎ	8 ก.ค.
12	ต้าซู่	ร้อนมาก	ยกเข้าราศีสิงห์	22 ก.ค.
13	ลี่ชิว	เริ่มฤดูใบไม้ร่วง	กลางราศีสิงห์	8 ส.ค.
14	ฉู้ซู่	หยุดร้อน	ยกเข้าราศีกันย์	23 ส.ค.
15	ไป๋ลู่	เริ่มเย็น เริ่มมีน้ำค้างจับ	กลางราศีกันย์	8 ก.ย.
16	ชิวเฟิน	ศารทวิษุวัต (กลางวันกลางคืนยาวเท่ากัน)	ยกเข้าราศีตุล	23 ก.ย.
17	หันลู่	น้ำค้างเย็นมาก	กลางราศีตุล	9 ต.ค.
18	ซวงเจี้ยง	เกิดน้ำค้างแข็ง	ยกเข้าราศีพิจิก	23 ต.ค.
19	ลี่ตง	เริ่มฤดูหนาว	กลางราศีพิจิก	8 พ.ย.
20	เสี่ยวเสว่	เริ่มมีหิมะตก	ยกเข้าราศีธนู	22 พ.ย.
21	ต้าเสว่	หิมะตกหนัก	กลางราศีธนู	7 ธ.ค.
22	ตงจือ	เหมายัน (อาทิตย์ปัดใต้สุด)	ยกเข้าราศีมกร	22 ธ.ค.
23	เสี่ยวหัน	เริ่มหนาวจัด	กลางราศีมกร	6 ม.ค.
24	ต้าหัน	หนาวจัด	ยกเข้าราศีกุมภ์	20 ม.ค.

          ฤดูกาลแรกที่เรียกว่า ลี่ชุน (เริ่มต้นฤดูใบไม้ผลิ) นั้น อยู่ราววันที่ 4 ก.พ. ของทุกปี อาจก่อนหรือหลังหรือตรงกับวันตรุษจีนก็ได้ เพราะวันตรุษจีนต้องเป็นวันอมาวสี (New Moon) ในหนังสือของ Walters บอกไว้ว่า หากปีไหนวันตรุษจีนมาก่อนลี่ชุน ถือว่าเป็นปีที่ดี ส่วนปีไหน วันตรุษจีนมาหลังลี่ชุนก็ถือว่าเป็นปีไม่ดี เช่น ปีนี้ 2011 วันตรุษจีนตรงกับวันที่ 3 กุมภาพันธ์ มาก่อนลี่ชุน จึงเป็นปีที่ดี

          ส่วนฤดูที่ 5 เรียกว่า ชิงหมิง ซึ่งก็คือเทศกาลเช็งเม้งนั่นเอง (ใกล้เคียงกับวันอีสเตอร์ของทางตะวันตก) ตามประเพณีจีน ก็เป็นช่วงเวลาที่ลูกหลานต้องไปทำความสะอาดและทำพิธีบวงสรวงบูชาที่สุสานของบรรพบุรุษ ซึ่งก็เป็นช่วงเวลาที่เหมาะสมเพราะผ่านพ้นฤดูหนาวไปแล้ว เข้าสู่ฤดูใบไม้ผลิ การเดินทางไปยังสุสานที่มักอยู่นอกเมืองไป ก็จะสะดวกเหมาะสมกับช่วงเวลา

          การแบ่งฤดูกาลเป็น 24 ฤดูดังกล่าวนี้มีความคล้ายคลึงมากกับจักรราศีที่ใช้ในโหราศาสตร์ตะวันตก หรือที่เรียกให้ถูกต้องตามหลักวิชาก็คือ จักรราศีระบบสายนะ (Tropical Zodiac) ต่างกันเพียงแต่ของจีนแบ่งให้ถี่กว่าอีกเท่าตัวนั่นเอง หากเราจะนำหลักการของโหราศาสตร์ตะวันตกมาประกบกับปฏิทินระบบนี้อีกก็ได้ เพราะในโหราศาสตร์สากล จักรราศีแบ่งเป็น 12 ราศี หากเราแบ่งราศีเป็น 2 ส่วนเท่ากัน ส่วนละ 15 องศา เราสามารถให้ความหมายที่ลึกลงไปในราศีนั้นได้อีก ก็คือ 15 องศาแรกมีลีลาแบบรุก (Active) ส่วน 15 องศาหลังมีลีลาแบบรับ (Passive) ซึ่งก็จะได้ 24 ส่วนตรงกับ 24 ฤดูกาลนั่นเอง

          จากข้อมูลปฏิทินจีน 24 ฤดูกาลดังกล่าวจะเห็นว่าเป็นการวางระบบปฏิทินให้สอดคล้องกับดินฟ้าอากาศตามธรรมชาติ เช่นเดียวกับโหราศาสตร์ที่มาจากการสังเกตปรัชญาของธรรมชาติ แล้วนำมาปรับใช้ในชีวิตมนุษย์ โดยให้มนุษย์เราเรียนรู้ที่จะใช้ชีวิตให้สอดคล้องกับจังหวะแห่งธรรมชาตินั่นเอง